Блог
Дидеяр
Гзаф йисар инлай вилик Америкадин Садхьанвай Штатриз фейи, ина са вацра яшамиш хьайи зун и уьлкведа са карди мягьтеларнай. Вуч тIуьртIани, дад гудачир. Я майвайрик, я салан набататрик са дадни квачир. Ичерин, чуьхверрин, афнийрин, помидоррин акунар гьикьван иер тиртIа, чеб са гьакьван тIямсуз тир. Налугьуди, незвайди кIапар тир. А чIавуз гзафбуруз хьиз, зазни генар дегишарнавай хуьруьн майишатдин магьсулар арадиз гъун вуч лагьай затI ятIа чизвачир. Ингье гила ихьтин бегьеррив чи туьквенар ацIанва. Абурукай жуван чилел экъечIнавай майваяр хкягъун четин хьанва. Ихьтин набататар гзаф хьунивай халисан майвайрихъ чи цIигелвал артух жезва.
Виликан вахтара лезги районрани хуьрера аялар магьлейра сад-садахъ галаз дидед чIалал рахадай. КIвалера чIехи-гъвечIид маса чIалал рахадай адет авачир. Им акI лагьай чIал тушир хьи, чибуру патан чIалар негьдай. Акси яз, гьеле Совет девирда Азербайжандин маса районрив гекъигайла лезги районрай азербайжан ва урус чIаларин муаллимар генани пара акъатдай.
И мукьвара КцIара хьайила са сят кьван вахтунда шегьердин меркездивай яргъал са магьледа къугъвазвай аялар вилив хвена за. А юкъуз пагь атIана зи. 20-дав агакьна аялар къугъвазвай и магьледа садни лезги чIалал рахазвачир. Урус чIалалди билбилди хьиз, акьван михьиз, акьван сересдиз рахазвай хьи, налугьуди, Урасатдин гьи ятIани хуьруьн магьледа авай зун.
Зи патавай алатзавай таниш са муаллимдивай жузуна за:
- И аялар вучиз датIана урус чIалал рахазва?
- Абуру урус секторда кIелзава эхир, - жаваб гана ада заз. Агъа магьледиз фейитIа, квез анжах азербайжан чIал ван къведа, вучиз лагьайтIа, анин аялри азербайжан секторда кIелзава.
- Сектордив вуч гва кьван? Мектебда аялриз дидед чIалал рахамир лугьузвани?
- Мектебда ваъ, кIвалера. Эхиримжи вахтара дидейри чпин аялриз лезги чIалал рахан къадагъа ийизва. ЧIалар какахьайла чпин аялривай мектебда хъсандиз кIелиз жезвач лугьузва. Садбуру къал кьазва: «Чи аялрин язух я, абуру шумуд чIал чирда?» - лугьузва. «Лезги чIалан тарсар низ герек я?» - лугьузвайбурни ава.
Муаллим гьахълу тирди са герендилай кьатIана за. Гьа магьледа яшамиш жезвай жуван мектебдин юлдаш Гуьлнаради, зун акурла хвешила вичин кIвализ илифарна. Са геренда чай гьазурна, суфра ахъайна ихтилатдал илигна. Ам рахунивай виликан чи мектеб, синифдин юлдашар вилерикай карагна зи. А береда чи рушаризни гадайриз чидай кьван хкетар вуч тир! Иллаки зарб лугьунар. А чIаван лезги чIалан дадлувал вуч тир! Гуьлнара гьа вичин саягъда акьван верцIиз рахазвай хьи..
Садлагьана ракIар ахъа хьана, адан кьве хтул - 8-9 яшарин са гадани са руш къенез гьахьна, «бабушка», - лагьана дишегьлидив агатна. Абур сад-садахъ галаз урус чIалал рахаз эгечIна.
- Хтулриз лезги чIал чизвачни? - жузуна за.
- Понимаем, но говорить не можем, - лагьана жаваб гана заз аялри.
ЭкIя хьана зун. РикI тIар хьана зи. Цванвай чайни хъун тавуна кIвачел къарагъна. Зи инжиклувал кьатIай Гуьлнарадихъ къалабулух акатна:
- Вуч хьана ваз? Ви хатурдихъ хкIурнани? - жузуна ада.
- Вуна тек зи ваъ, зи дидед чIалан хатурдихъни хкIурна. Жуван чIал икьван усалдай кьазвани вуна? Хийир хьуй, кьабул тушни ваз хайи чIал?
Зи хъел сакIани элекьзавачир. И вич урусдай кьуна хтулрив гьа чIалалди рахаз тазвай дишегьли бажагьат зи гьавурда акьадай. Вучиз лагьайтIа яшар алатнавай адан.
А кIваляй экъечIайла генар дегишарнавай майваяр рикIел хтана зи. Къвердавай ихьтин хизанрин кьадар пара хьайитIа, лезги чIалахъ галаз чи руьгьни квахьайтIа вучда, лагьана фикирна за.
Къе чун гьатнавай и чIуру гьаларин, дидед чIал кваз такьунин, ам гьанадлай вегьенин тахсир дидейринди я. Вучиз лагьайтIа, дидедин буржи анжах чпин аялар сагъламдиз чIехи авун, абурун савадлувилихъ, са шумуд чIал чирунихъ гелкъуьн туш. Чпин веледриз дидедин чIал чирун абурун хиве авай сад лагьай буржи я. ЧIалахъ галаз санал аялди халкьдин руьгь, адан ацукьун-къарагъун, адетар, меденият кьабулда. Жуван дидед чIал кваз такьур инсанди пака дидени негьдачни? Дидед чIал такIан инсандиз Ватан кIан женни? Адаз хайи чилин, хайи накьвадин дад гьикI чир хьурай? Жуван чIал такIан касди пака жуван халкьни негьдачни?
Квез ван къвезвани, дидеяр? Куь веледар лезгидалди рахазвачтIа, им куь тахсир я. Аялрин руьгь рекьимир. Хайи чIал тийижир инсан кIвачик чил квачир тар хиз я. Пун кьаз, хилер вегьез тахьана, дувулар фад кьурада адан.
Жегьил дидеяр, маса чIалар чирун гьунар туш. Алай аямда фагьумар авай гьар са аялдилай кьвед-пуд къецепатан чIал регьятдиз чириз алакьзава. Жуван веледдиз хайи чIал кIанарун я гьунар. Лезги чIал багьаз кьуна, адаз икрамна чIехи эменни хьиз абурув вугун я кьегьалвал. Маса чIаларал рахуналди маса миллетдин векил хьун мумкин туш. Чун Аллагьди гьи халкьдин векил хьиз халкьнаватIа, гьакIни уьмуьр гьалун герек я. ТахьайтIа чарадан пекер алай аялдиз, масадан балкIан гьалзавай жегьилдиз ухшар жеда чун.
Дидед чIал - кьегьалвилерин кIвенкI я. Дидед чIал - пун я. Хайи чIал - чи далу я. Ам чав мурадрин цавара сирнавиз тазвай лувар я. Ван къвезвани квез, дидеяр?
