Блог
Руьгь квахьзава...
Дагъдин хуьрериз мукьвал-мукьвал илифда зун. Шегьердин ванерикай галатайла, миже квай лезги чIалахъ, руьгьдиз тIебиатдин михьивал кужумнавай рехибурун верцIи ихтилатрихъ цIигел хьайила, алай-алайдал туна, дагъларин ценерив экIяй хьанвай лезги хуьрериз рекье гьатда зун. Гзафбуруз ял ягъун патал къецепатан уьлквейриз физ кIанда. Зун лагьайтIа, гьи уьлкведиз фейитIани, гьихьтин иер чкаяр акуртIани, датIана абур чи хайи чилив гекъигиз алахъда. Анрай хтайла хайи чкайри эвер гуда заз. Хуьруьнбурун кьула абурун ихтилатрихъ яб акалунив къведай вуч ава? КцIар райондин ТIигьиржал, СтIур, Хуьлуьхъ, Кьилагь хьтин къадим хуьрери иллаки ялда зун чпихъ.
Эхиримжи 25 йисан къене зун инриз илиф тавур йис хьанач. Гьар са гуьне, гьар са кIам чан алай тарих тир и хуьрериз гьар гъилера рикIе са куьлуь умуд аваз рекье гьатда зун. Ингье гьар гъилера хур гъамари къарсурда зи. ЧикIизвай кIвалери, иесияр амачиз зарул хьанвай чилери иширда зун. Акваз-акваз харапIайриз элкъвезвай лезги хуьрери зи регьятвал къакъудда.
Алатай гьафтеда мад гъилера рехъ алатна зи дагълар галайнихъ. И гъилера ТIигьиржалдал, Хуьлуьхъа ва Кьилагьа хьана зун. Са йисан къене касни амачиз ичIиз тунвай кIвалерин кьадар генани пара хьанвай. Хуьрерин и акунри рикI тIарзавай. Инсанар ахквазмачир, аялрин ванер къвезмачир ялгъуз куьчейра къекъвез, ракIарикай куьлегар куьрсарнавай кIвалер, вергерини серкIвери кьунвай гъенер акваз гьайифар жезвай заз.
Кьилагь хуьр садра акур кас адал гьейран тахьун мумкин туш. Кьакьан синел, тIебиатдин гуьлуьшан къужахда экIяй хьанвай адан иервал теснифун патал къелем гужсуз я. Винидихъ Шагь дагъдин жив алай синер хкаж хьанвай, агъада Самур вацI авахьзавай Кьилагь Аллагьди рикI алаз, кIанз-кIанз яратмишнавай женнетдин са пипI я лугьуз жеда. Тамарин къужахда авай ам мублагь чилерин, фирягь багъларин макан я. Хуьруьн виридалайни кьакьан чкадал алай кьилин майдандилай кьуд патаз вил вегьейла тIебиатдин захавили гьейранарда вун. Инлай Дагъустандин хуьрер капун юкьвал алайди хьиз аквада.
Са береда эл алахьзавай, гила лагьайтIа, кьвед-пуд хизан амай, муькуьбур вири куьч хьанвай, яргъара чпиз кIвал-югъ туькIуьрнавай кьилагьвийрин ракIарикай куьлегар куьрсарнавай кIвалерал сад-сад кьил чIугуна за. Авайвал лагьайтIа, заз икьван гагьди икьван иер хуьр санани акурди туш. Кьакьан пелел цуьк хьиз ахъа хьанвай хуьруьн иервилер гекъигиз тежербур я. КIвалер элкъуьрна юкьва тунвай къап къацу багълари кьилагьвияр зегьметдал рикI алай, абадвилерихъ ялдайбур тирдакай лугьузва. Абурун кьве гьавадин, элкъвей айванар галай, са шумуд утагъдин зурба кIвалер, кьилдин цIун кIвалер, цурар, махпур хьтин векь акъатнавай гегьенш гъенер, бегьер хуьз тежез хилер хазвай майвадин тарар инсанрин нефесдихъ цIигел хьанвай.
Маса лезги хуьрерилай тафаватлу яз ина чкIай кIвалер акунач заз. Къаварин ракьар муьрхъведи, кIвалерин къенер руквади кьунвайтIани, цлар гьеле ацахьнавачир. Ингье йисаралди ракIарар, дакIарар садани ахъайзавачир кIвалер са юкъуз чикIидачни?
Заз вири дуьньядиз, гьакIни чи республикадиз хас тир урбанизациядин – хуьруьнвияр шегьерриз куьч хьунин проблемадикай, адан залан нетижайрикай рахаз кIанзавач. Хуьрера кар-кеспи, регьятвал жагъун тавур инсанар шегьерриз фин адетдин кар я. Зи рикI тIарзавайди маса месэла я.
И хуьре инсанри чпин кIвалер маса гузвач лагьай хабарди са кьадар секинвал гъана зи рикIиз. Шумуд йис я иниз инай-анай чилер къачуз кIанзавайбур къвез-хъфиз. Сагъ хьурай, чпин бубайрин юртар маса гузвач инсанри, амма чебни инагар негьнавайд хьиз садра хьайитIани хуьр галайнихъ хквезмач. Ялзамач абур ватанди. Са береда чеб дидедиз хьайи, чIехи хьайи и зурба кIвалер, инин тIебиатдин иервилер рикIелай алуднава кьилагьвийри. КIвалерин цлар ацахьзава, багълар кьуразва, инсандин нефес галукьзамачир и хайи макандин пун акваз-акваз хкатзава.
Чи тIвар-ван авай алим, Бакудин Гьукуматдин Университетдин доцент, кьилагьви Къалиб Къителиев вичин хуьр хуьз, инсанриз ам кIанариз гзаф алахънай. Бубадин кIвал абадарна гьар гатуз вичин хизандихъ галаз ина ял ягъай и къени инсандин хайи хуьрел гзафни-гзаф рикI алай. Вичихъ такьатар авайтIани, садрани яргъара ял ягъун тавуна, хайи хуьруьз хъфидай ам. Вичин харжидалди магьледин рехъ гуьнгуьна тунай, булах туьхкIуьр хъувунай ада.
Ам мукьвара рагьметдиз фена лагьай хабарди зи рикI тIарна. А касдиз и хуьруьн пун лугьуз жедай. Гила и пун авачиз гьикI хьурай? Университетда заз тарс гайи и гьахъ кIани, къени инсандин хуьре авай кIвалин ракIарикай куьрсарнавай куьлегди иширна зун.
А юкъуз хуьрьунбуру заз чи чикIизвай хуьрерин виридаз хас тир, тIал алай са месэладикай ихтилатна. КIвалер гадарнавай инсанар бажагьат и патарихъ хкведа. Ингье абурун мукьва-кьилийрин арада кIвал-югъ авачирбур, кьуд цлахъ, са чIиб чилихъ цIигелбур акьван ава хьи… А инсанри чпин кIвалер ихьтин муьгьтежбурув, чпин ватанэгьлийрив вугайтIа суваб тушни? ЦIийи нефес галукьай кIвалерал, багъларал чан хкведа, ина цIийи хизанар арадиз къведа, магьлейра аялрин ванер гьатда, хуьрерал чан ахкьалтда, инсанри гъил-гъиле гана чпелай алакьдай абадвилер ийида эхир.
Хуьруьнбуру заз са кIвал къалурна лагьана:
– Адан иеси хуьруьз техквез цIуд йис я. Адан стхадин хва пуд аял гваз, КцIара кирида зулумдик ква. Шумудра ада зенгер авуна минетнава хьи, рухсат це, зун жуван хизанни гваз хуьруьз куьч хьана, ви кIвале яшамиш жен. Ина цанар цана кьил хуьн, кIвал-югъни рестеда тван. СакIани разивал гузвач касди.
Гьайиф хьи, им заз ван хьайи сад лагьай кьиса туш. Заз вилералди акур чкIай кIвалерин иесийрин виридахъ хуьре кьил хуьз кIанзавай мукьва-кьилияр ава. Анжах рикIна чпин кIвалер абурув вугуз жезвач инсанривай. Заз тахьайди, садазни тахьуй лугьуз, чпин бубад кIвалер чпи харапIайриз элкъуьрзава. Чпин чикIизвай кIвал са Аллагьдин бендедал ихтибарна суваб къазанмишиз кIанзавачир лезгийриз вуч лугьун? Ихьтинбур тушир эхир чи ватанэгьлияр. КIвал авачирдаз мелер ийиз кIвал эцигдай, диде-буба амачиз ялгъуз хьайи аялар мукьва-кьилийри чпин веледар хьиз чIехи ийидай, садаз хьайи бегьердикай виридаз пай ракъурдай чибуру. ВутI хьана а къилихар?
Яргун хуьруьн юкьни-юкьвал, булахдин патав чи чIехи бубадин кIвал алай. Зи баде Гьуьруьят рагьметдиз фейидалай кьулухъ ана садни яшамиш жезмачир. Бубади КцIара, гъвечIи имиди хуьруьн кIама кIвал эцигнавай. Са яргунвиди чи чIехи бубадин юртунал вичиз кIвал эцигиз кIанзава лагьайла зи рагьметлу бубадиз хвеши хьанай. «Хийирлу хьурай, зи бубадин руьгь шад жеда» лагьанай. Гила а чкадал иер са кIвал ала, ам хуьруьнбуруз «Къайинбеган кIвалин чка» хьиз чида. Анаг абад хьунухь бубадиз рикIивай хвеши хьанай.
КцIара са хизан чида заз. Хва Урусатда яшамиш жезвай абурун. Руш гъуьл кьена, вичин кьве хцихъ галаз кирида авай. Хци йиса садра хтана хайибурал кьил чIугвадай. Кьуьзуьбур рагьметдиз фейила вах вичин кьве аялни галаз бубад кIвализ куьч хьанай. Абуру кIвалел чан хканай. Кьве йисалай стха вичин урус пабни галаз КцIариз хтайла, «чаз кIвал маса гуз кIанзава» лагьана абур кIваляй акъуднай. И мукьвара заз ван хьайивал, гада гъафилдай начагъ хьана рагьметдиз фена. Урус паб бажагьат и патарихъ хкведа. РикI ханвай вах лагьайтIа, мад бубад кIвал галайнихъ хъфизмач.
РикIерин ихьтин дарвилериз вуч лугьун? Са береда чахъ чпин такьатралди цIудралди аялрив кIелиз тур ксар авачирни? Са береда хуьруьнбуру хайибур, мукьвабур, миресар жувандай кьуна, абурун таъсиб чIугвадай, абурун гьалдикай хабар кьадай. Инсанрин руьгьдин кьакьанвал, къени адетрин верцIи дад, хайи чилихъ, дидед чIалахъ ялзавай гьиссер къуьруь хьанвани? Мусибат гьа им я. КIвачикай чил къакъатун, жуван кIвал жува харапIадиз элкъуьрун, диде-бубайрин цIугъзавай, гьарайзавай руьгьерин ванер негь авун я мусибат.
