Bloq

Тlигьиржалдин тlал

Вичин хтулни галаз хуьруьн кимел экъечIнавай Рабият лугьудай са дишегьли агатна чав:

- Ватан чкIизва чи. Инсанри кваз такьуна гадарнава хуьр. Са патахъай тахсирни алач абурал. РикI кузвач чахъ кьилевайбурун. Гила вири шегьерриз куьч жезва. Хуьруьнвияр рикIелай ракъурдай замана атанвай хьтинди я, -лагьана ада къагьардив.

Яргъай векъи камаралди чун галайнихъ са кьуьзек къвез- вай.Ам акурла Рабията лагьана:

- Бейбала муаллим я. Яргъал йисара ТIигьиржалдин мектебда тарсар гайиди я ада. РикI ацIанвайди я фагъирдин. Хуьруьз вуж атайтIани гьадахъ галаз ихтилатна дердер ахъайда ада .

-Byч дердер?

-Вичин ваъ, хуьруьн дердер ава касдихъ.Къе-пака 100 я шар жезвайди я адан. Эх жезвач касдивай хуьруьн къенин гьалар.

Бейбала муаллимдин рикI ацIанвай.Шерзум яз рахазвай агъсакъал: Дяведилай вилик чи хуьре 1500кIвал авай. Ина кьве колхоз кардик квай.Чи рамагринни нехиррин и кьил а кьил авачир. Авадан хуьр тир ТIигьиржалар.Инсанар зегьметдал рикI алайбур ятIaни къайгъударвал къалурнач чаз гьукуматди. Дагъдин хуьр я лагьана кваз кьунач, инсанар къуьруь авуна. Са рехъ кьванни акъуднач хуьруьз.

Са гужа-гуж вацIaла й элячIна, Вини ТIигьиржалдиз акъатна чун. Сур девиррикай суракьар гузвай сурарин юкьвай акъуднавай рекьи чун кьакьан пелел гъана. Инай хуьр капун юкьвал алайди хьиз аквазвай. Хуьр лагьайла, ина кIвалерилай пара харапIaяр авай. Гьар камунал чкIанвай цлар гьалтзавай ина. Гуьнгуьна амай, аямдив кьадай са кIвални авачир. Са береда са кIвалин къав муькуь кIвалин айван тир.КIвалери хьиз инсанрини къуьн- къуьне туна кIвалахдай. Гила лагьайтIа,къуьнер амач.абур харапIайри эвезнава. ЧкIай кIвалер гьисабна чна: сад, цIуд, къад, виш... Мадгьисабиз хъхьанач. Къавар, цлар уьцIенвай, чиливди сад хьан- вай и кIвалерин са кьве цал саламатдиз амай. Гьа цларай къулари килигзавай наз: лез - ги къулари. Кьуд пад ха- рапIадиз элкъвенвайтIaни , абур авайвал.винел киреж, ширени аламаз амай. ЧкIанвачир абур. На лугьуди, исятда устIарди раснавайбур тир. Рам жез кIaнзавачир девирдин къулайсузвилериз. Са береда кIвалин чим, суфрадин берекат, хизандин мягькемвал хвейи и къулари рикIатIузвай. Са кIвалин харапIайрикай са кьеб хкудна чна. Винел яру тангарни аламай. "Byна хвейи аялар гила гьинватIa?" - жузуна чна лезги кьепIинивай. Саки чIалал атана ам:

- Садни - кьвед туш. Сад шаир я, ватанпересвиликай ялавлу шиирар кхьизвай. Сад чIехи алим я, виридаз тарсар гузвай. Садбизнесмен я , чка-чкадал кIвалер, магазинар эцигнавай. Ингье гьар йисуз дуьньядин курортрилай цIaр ягъазватIани бубадин кIвал кваз кьазвач ада.

Са айвандик квай къариди чи фикир желбна. ЧIaрни юзур тавуна, гьа са къайдада ацукьна далудиз рагъ гузвай ада. Чун и кIвализ илифна. Виш йисан кIвале чина хъвер авай дишегьлиди - Гуьлназа рак ахъайна чаз. Къари хабар кьурла "ам зи халани я, яран дидени. Седеф Азизан руш Серкеровадин 100 йис и мукьвара хьанвайди я", - лагьана суса чун Седеф бадедин патав тухвана. Чинани гъилера шуьткьверар гьатнавай къаридиз чун вичин кьилив атуникай хабар тушир. KIaкIapаламачир вилин кьебекьар кIевна дерин хиялриз фенвай ам.

- Седеф баде , вияшар гьикь- ван я? - лагьана ихтилатдик кьил кутуна чна.

Заландиз жаваб гана ада:

- Вучда куьне зи яшарикай? Гьар чкIай кIвал зи са шуьткь- веря.

РикIе хенжел хьиз акIидай гафар тир ибур. Адан вилери гъамлудиз килигзавай чаз.

- Квез гзаф лезги баядар чида лугьуда хуьруьнбуру.

На лугьуди и гафар гуьзлемишзавай къариди. Чи рикIин гъал атIана ада вичин баядралди :

Ахьтин гъариб хуьр я хьи, им,

Г ъам чIугвар кьван зарул жедай.

Куьч кьамаллай зи эл аку,

Вилер кIанда къе ишедай...

...Кимел ацукьнавай агъсакъалри хуьруьн крарикай веревирдзавай.Абурун вилик квай столдин ракьунай акъатнавай тIеквенри хуьруьн инсанрин гьалдикай хабар гузвай .

Кьакьан пелел алай кьве кIвалин мукьув кьве дишегьлиди ял ягъизвай. Агьил яшарин и кьве суса -Шагьназани Улдуза чпин хайи кIвалин гьуьм хуьзва. ЧIехибур рагьметдиз фенва, аялри къушари хьиз лув ганва. Гьавиляй и кьве кIвал абурун хиве гьатнава.Къаншардал алай аскIан кIвал къе-пака уьцIуьдайвал тир.

- Ина Аят баде яшамиш жезвайди тир. Агъаметова Аят, - лагьана ихтилатна Шагьназа. Зун адан хтулдин свас я, Улдуз адан стхадин хцин свас. Вичин гъуьлуьхъ Агъаметахъ галаз бахтлудиз уьмуьр гьалзавай Аят Ватандин ЧIехи дяведи бахтсузарна.Кьве руш аял гваз ялгъуз амукьна къари. Гъуьл дяведай хтанач,рушар гъуьлуьз фена инай куьч хьана. Вичин уьмуьр и дех меда текдиз акъудай къаридин хур баядрин булах тир.

Хуьре виридалайни яшлуди Ханумагъа Имирханан руш Бабаева я.Адан 115-йис хьанва.5 велед чIехи авунвай адахъ хтулар, штулар ава. Къедалди начагъвал вуч ятIа чизвачир и къари кIвачел ала.Са ялце, ништа, шумуд баяд лагьанатIа ада (Авайвал лагьайтIа,и хуьре баядар тийижир дишегьли жагъидач). Къаридин эхиримжи баяд дяведикай тир.

Зи яр алай лацу 6алкIан

Къацу чIурал элкъвезава.

Зи кьве стха дяведа,

Йикъа пудра зун шезава.

Ван зурзуна, къагьарди баъмишарна къари.

- Ханумагъа бадедин кьве стха - Баласултанни Нуьдуьрмет дяведай хтайди туш. Баде вичин стхайрик ишезва. Мад адавай баядар кIан хъижемир, - лагьана чаз адан суса.

И хуьряй Ватандин ЧIехи дяведиз 1000кас фенай.Абурукай анжах 300кас саламатдиз хтанай. Дяведи инад авунай хуьруьз. Сад лагьай гъилерда куьч хьунни гьа чIавалай башламишна. Бес кьвед лагьай куьч? Ам Советрин девирдин татугай сиясатдин нетижа яз, хуьрер виляй-гъиляй вегьейла кьиле фена. Хуьре алатай асирдин 60-йисарилай инихъ са кIвал кьванни эцигнавач.

Пуд лагьай куьч Совет гьукумат чкIайла башламишна ва гилалдини давам жезва. Ингье чун и месэлайрикай рахадач. Чаз инсанрин рикIера авай чилихъ, дигедихъ, чIалахъ, лезгивилихъ ялунин гьиссер квахьуникай лугьуз кIан я. Ватан,хуьр,эл гадарзавай инсанрин къайивилерин себеб жагъуриз кщан я.

Кесибвилер, четинвилер, дарвилер хуьр чукщурдай себеб туш. ТIиржалвийри ирид цIийи хуьр кутунва и хуьряй акъанавайбурун Абурун кьадар КцIар, Дербент, Сумгаит, Баку хьтин шегьерра агъзурралди я. Абурун арада девлетлу инсанарни авачиз туш. Бес вучиз абуру диде ватан харапIадиз элкъуьруниз рехъ гузва?

Са кIвалин харапIадилай пехъ элкъвезвай. Ада вичин чIуру ванцелди гьарайиз кьарай атIузвай. Са къариди адал къван гьалчна:

- Ви ван атIуй, ви!

Эхь, пехъер ацукьзава гила ТIигьиржалрин харапIайрал. Са береда лезгийрин виридалайни пис сепер ихьтинди тир:

- Ви кIвалел пехъ ацукьрай!

Ихьтин сеперарни авай чахъ:

- Ви къулан цIай туьхуьнрай!

- Ви гурмагъдин гум атIурай!

Идалай анихъ вуч аматща? Са береда рекьер, муькъвер авачир девирра инсанри дагъларин синерал кIвалер эцигнай, авадан хуьр кутунай, мелер ийиз ам абад авунай. Гила негьнава хуьр вирида. Гила шегьеррда яшамишиз кIанзава абуруз. Къе хуьре амайбур чпихъ мумкинвилер авачир кесибар я. Пака гъиле фирсет гьатайла гьабурни куьч жеда.

Исятда 68 кщвал ама хуьре. Ахпа эсиллагь юхдиз акъатда хуьр. Квахьда чи гелер. Вичихъ 5 агъзурдалай гзаф яшар авай хуьр исятдамаз сурариз элкъуьрнава инсанри. Са шумуд йисалай тарихчий ри кхьида: "КцIар районда, Шагьдагъдин ценерив, тIебиатдин гуьлуьшан чкадал ТIигьиржал тIвар алай хуьр авай тир..."

КцIар район къвердавай туризмдин меркездиз элкъвезва. Им акI лагьай чIал я хьи, тек Шагь дагъдин парк, тек КцIар шегьер ваъ, гьакIни райондин къадим хуьрер мугьманар патал марагълу жервал я. Лезги колорит, милливал хвенвай хуьрерихъ гелкъвервал я инсанар. ТIигьиржал хьтин хуьрерин къадир-къимет гьа чIавуз чир жеда. Им авайвал музейдиз элкъуьриз жедай хуьр я. КIвалер гуьнгуьна хтуна, куьгьне къулариз, цIун кIвалериз, майишатдин затIариз цIийи уьмуьр хгана, хуьр абадарна, туристар патал гзаф марагълу проектар арадиз гьиз жеда. И кар патал хуьруьнбуруни галайвал авуна кIан я...

Адет яз шегьерра яшамиш жезвай инсанри чпин хайи хуьре кIвалер, виллаяр эцигда. Девлетлу ксар гьар сана авайди я эхир. Чеб кесиб, анжах гьейратлу ксарини бубад кIвал уьцIуьз тадач, ана къул туьхуьрдач. Абуру хуьр къени ийида, чпин веледриз, хтулриз ватан чирда. Анжах къедалди чпин хуьр акунвачир вишералди тIигьиржалвияр чида чаз. Ялзавач абуру хайи хуьруьхъ. Гьавиляй тIал чIугвазва къе ТIигьиржалди. Гьарайзава ада. Эверзава. Ингье гьай гудай кас авач. Садани куьмекдин гъил яргъи ийизвач.

Седакъет КЕРИМОВА