Чи руьгь хкаж хьана
Муьзеффер Меликмамедов
Чи руьгь хкаж хьана
«Лезги газет», 2011-йисан 16-июнь. Магьачкъала.
Аямдин мад са важиблу ктабди халкьдин тарихар квахьиз тадач
И ктабдин тIвар «КцIар, кцIарвияр», адан автор гьар са камуна жуван хайи халкьдин къайгъу чIуг-вазвай, ам хкажун патал алахъзавай, вири лезгийрал абур гъизвай чи тIвар-ван авай къелемэгьли Седакъет Керимова я.
Алай йисан мартдиз Бакудин «Зия» чапханади 1000 экземплярдин тираж аваз акъуднавай, вичихъ са жерге хасвилерни кьетIенвилер авай и ктаб чи амай лезги районризни, чпихъ икьван чIавалди ихьтин энциклопедиядин кIватIал авачирбур патални хъсан чешне я. Авайвал лугьун, КцIарин ва кцIарвийрин гьакъиндай хъсан ери аваз бегьемарнавай ихьтин ктаб Седакъет Керимовадилай хьиз, масадалай алакьдачир лагьайтIа, чун ягъалмиш жедач.
КIватIалдин лайихлувилерикайни метлеб-лувилерикай лугьун:
Сад лагьайди, гележегдик чIехи умудар кутун патал чи веледриз хъсан тербия гузва ктабди. «Тербия гун чIехи кар я, ада инсандин кьисмет гьялзава», - лагьанай В.Белинскийди.
Кьвед лагьайди, ктабди кIелдайбур ихьтин фикирдал гъизва: «Са гьихьтин ятIани дережадив, къуллугъдив агакьнавай гьар са лезгиди намуслудаказ алахъуналди вичи-вичикайни хайи халкьдикай анжах хъсан фикирар таз, жуванбуруз алакьдай куьмекар гана кIанзава.
Пуд лагьайди, ктабди кIелзавайбурув са месэладикай фагьумиз тазва: «Садбурун тIварар са вахтарилай рикIелай алатда, бязибуру чпин гел тада.»
Кьуд лагьайди, кIватIалди лезгийрин марифат цицIи хьуниз, хци ва михьи хьуниз куьмек гузва, абурук ватанпересвилин руьгь кутазва. Им гьар са инсан патал гзаф ва-жиблу шартI я. Пьер Буаста лагьайвал, марифатди (чирвилерини савадлувили) ва патриотизмди миллет арадиз гъида ва хуьда.
Мадни са метлеблувал. Ктабдик акатнавай адетар, медениятдин делилар тек са КцIарин лезгийрин ваъ, санлай вири лезги халкьдин тарихдиз, чIалаз ва медениятдиз талукьбур я.
Гила хасвилерикайни кьетIенвилерикай лугьун. ЦIийи ктаб халкьдин тарихда тамам са вакъиа я. Ада КцIарин лезгийрин алатай ва алай девиррин тарихдикай, медениятдикай тамам чирвилер гузва. Чахъ и ктабдай тарихдин вакъиайрин къадим севт галукьзава, алай девирдин гьалар аквазва. Зариди халкьдикай, адан уьмуьрдикай, алакьунрикай цIийи гаф лугьузва. Са гафни авачиз, ихьтин ктаб арадиз акъудун гзаф зегьмет алай кар я. ЦIипуд йисан къене кьилди са институтди кьван кIвалахнава авторди. Ада серфнавай зегьмет гьихьтинди ятIа хъсандиз кьатIун патал са шумуд мисал гъун бес я. Ктабдик 1456 макъала ва очерк акатнава. Вични абур кьве чIалал - лезги ва азербайжан чIаларал кхьенва. Абурукай саки 700 кьван алимриз, илимдин ва образованидин хиле чпин гел тунвай ксариз, искусстводин устадриз, зарийриз, спортсменриз, Ватандин чIехи дяведин ва Къарабагъдин дяведин къагьриманриз, военныйриз бахшнава. 600-дав агакьна макъалаяр ва очеркар тарихдихъ, археологиядихъ, этнографиядихъ, тIебиатдихъ, халкьдин яратмишунрихъ, хуьрерихъ галаз алакъалубур я.
Ктабда 1086 шикилдикай менфят къачунва. Гзаф шикилар авторди вичи ягъанвайбур я. Дагълара, тамара, яргъал хуьрера, гагь-гагь инсандин кIвач галукьнавачир чкайра къекъвена, кIелдайбур гьейранардай шикилар ягъанва зариди. Вичи хиве кьаз-вайвал, ктаб арадиз гъун патал адакай альпинистни хьана, фотографни.
ГьакI адакай тарихчи ва архивдин кIвалахдарни хьана. Ктаб кхьидайла авторди 300-дав агакьна архивдин материалрикай, 210 ктабдикай, 400-далай виниз газетринни журналрин макъалайрикай, хуьрба-хуьр, кIвалба-кIвал къекъвена 1200-далай виниз инсанрин ихтилатрикай менфят къачунва. Гьавиляй «КцIар, кцIарвияр» энциклопедиядин кIватIалдикай лугьуз тежедай кьван зурба ва къиметлу, чи тарихда гьамишалух яз амукьдай ктаб хьанва. Ктабдин къиметлувал адахъ Азербайжандин машгьур алимрикай, географиядин илимрин доктор, академик Будакъ Будакъов, педагогикадин илимрин доктор, Педагогикадин ва Социальный Илимрин Академиядин академик Акиф Аббасов, техникадин илимрин доктор, профессор Камал Абдуллаев, физикадинни математикадин илимрин доктор, профессор Камил Айдазаде, вири Россиядиз сейли алим, филологиядин илимрин доктор, Россиядин ТIебии Илимрин Академиядин академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедов хьтин рецензентар хьунухьини субутзава.
Хасвилерикайни кьетIенвилерикай лугьу-дайла чара-чара кьилерикай, анра ганвай делилрикай рахана кIанзава. Ктаб сифте гафуникайни 14 кьиликай ибарат я. Ам «КцIарин тарихдикай» кьилелай башламиш жезва. Ина авторди КцIарин тарихдикай, и тIвар арадал атуникай, райондин чилерал дуьшуьш жезвай палеолитдин, мезолитдин ва неолитдин девирриз талукь тир яшайишдин маканрикай, дегь чIаварин ва юкьван виш йисарин кIелейрикай, имаратрикай, къадим дагьаррикай, сурарикай, гьакIни тарихдин маса гелерикай малуматар гузва. Археологри КцIара цурцун девирдиз (чи эрадал къведалди IV-I агъзур йисариз) талукь тир гзаф археологиядин амукьаяр винел акъуднава. И амукьайрикай авторди марагълу малуматар гузва. Ада гьакIни райондин чара-чара хуьрерай жагъанвай дегь чIаварин кIуьцуьйрин, хъенчIин къажгъанрин, куьшуьйрин, чирагърин, къванцин, цурцун ва кIарабдин алатрин, яракьрин, буьруьнждин ва гимишдин безекдин шейэрин шикилар чапнава. Дегьзаманайрин лишанар тир сурун къванерин, кIелейрин, къадим мис-кIинрин шикилри кIелдайди чпихъ ялзава.
«КцIарин тарихдикай» кьиле ганвай материалрай аквазвайвал, лезгийрин меденият ва тарих адетдинди тир вич къванерикай арадал атанвай архитектурадихъ, чепедихъ, кIарасдихъ ва металлдихъ галаз сих алакъада авай. Абурухъ кьвед-пуд мертебадин кIвалер, женгинин минараяр авай. И кIвалер ва минараяр жуьреба-жуьре нехишралди безетмишнава. Ктабда ганвай шикилрай ихьтин нехишар лезгийрин къадим гъуц диндихъ галаз алакъалу гуьмбетрал, алпан кхьинар алай къванерални алайди ашкара жезва. И жуьредин имаратар ва гуьмбетар неинки Азербайжандани Дагъустанда, гьакI вири Къафкъазда чпел фикир желбзавай къиметлу ядигарар я.
КцIарин тарихдикай кхьидайла автор гьахълудаказ чи тарихдиз кьецI гузвай са бязи фикиррин акси экъечIзава. Ада вич тарихдив садни эгечI тавур тегьерда цIийидаказ эгечIзавайди, и жигьетдай адахъ вичин хсуси кьатIунар, фикирар, теклифар авайди малумарзава. Им ктабдин кьилин кьетIенвилерикай сад я.
Ктабдин рикIел аламукьдай хасвилерикай сад «Хуьрер» тIвар ганвай пуд лагьай кьилихъ галаз алакъалу я. Седакъета сифте яз са бязи алимрин КцIарин гзаф хуьрер IX-XII виш йисара арадал атанвайди я лагьай фикирар критика ийизва ва тарихдин чешмейрал бинеламиш хьана са кьадар хуьрер III-VII виш йисара кутунвайди, райондин къадим хуьрерихъ 5-6 агъзур йисарин тарихар авайди субутзава. Ина гьакIни цIудралди квахьнавай къадим лезги хуьрерикай малуматар гьатнава.
И кьиле алай вахтунда вичихъ 90 хуьр авай КцIар райондин ТIигьиржал, Яргун, Уьнуьгъ, Хьил, Манкъулидхуьр, ЦIуру Худат, Эчехуьр хьтин къадим 22 хуьруькай кьилди очеркар чапнава. Авторди и очеркра чи хуьрерин тарихар ачухарзавай хьиз, абурун тIварарни ахтармишзава, и ойконимар лезги гафарикай арадал атанвайди субутзава. И кардалди ада чи ономастикадин илимдик пай кутазва. КцIарин хуьрерин къадимвиликай шагьидвалзавай делилар авторди археологиядин материалрал, кхьена амай чешмейрал, чкIанвай сенгеррал, сурарин кьилихъ галай къванерал ва маса шейэрал бинеламиш хьана гузва.
Маарифдизни маарифчийриз бахшнавай кьуд лагьай кьиле икьван гагьди кIелдайбуруз малум тушир марагълу делилар ганва. КцIара сифте яз ачух хьайи диндин тушир мектебрикай, XI виш йисуз чIехи везир Низам ал-Мулк ал-Гьасан ибн Али ибн Исгьакьа лезги чилерал кардик кутур, араб ва лезги чIаларал тарсар гузвай медресайрикай, XV виш йисуз машгьур алим ТIайиб Кьурагьвиди, XVI виш йисуз стIурви алим Шихим эфендиди, XVI-XIX виш йисара Муьшкуьр Мегьамеда, ахцегьви алим Шафи эфендиди, Имам Шамилан муьрид цIехуьлви Гьажи Али Аскеран чIехи буба Али эфендиди ва масабуру гилан КцIар райондин хуьрера кардик кутур медресайрикайни мектебрикай малуматар гузва. И кьил гьазурдайла авторди гьам къадим чешмейрикай, гьам 1900-1920-йисара Бакуда акъатай газетрикайни журналрикай, гьамни архивдин материалрикай менфят къачунва.
Авайвал лугьун, С.Керимовади вичин ктаб акъуддалди гзафбуруз КцIар алимрин ватан тирди чизвачир жеди. XII-XIX виш йисара ина СтIур Далагь, Наим бин Юсуф Лезги, Магьмуд бин Ибрагьим, Шихим эфенди, Ибрагьим эфенди, Мегьамед Къадри, Гьажи Али Аскер, Эмирали ТIигьиржалви, Мугьамед Саид Дагъустани ал-Эвежугъи хьтин вири РагъэкъечIдай патан уьлквейриз сейли тир алимар яшамиш хьанай. Абурукай са бязибурун гьакъиндай Дагъустандин машгьур алим Али Каяева вичин «Дагъустандин алимрин биография» ктабдани малуматар ганва.
«Алимар» тIвар ганвай вад лагьай кьиле авторди чун КцIарай акъатнавай машгьур алимрихъ - СССР-дин вахтунда дуьньядиз сейли хьайи математикадин илимрин доктор Керим Керимов, РФ-дин Илимрин Академиядин академикар тир экономикадин илимрин доктор Ариф Шихвердиев, биологиядин илимрин доктор Агъаверди Агъавердиев, вичин тIвар Америкадин Садхьанвай Штатра чап хьанвай ХХ виш йисан зурба алимрин энциклопедияда гьатнавай техникадин илимрин доктор, дуьньядин са шумуд илимрин академийрин академик Камал Абдуллаев, физикадинни математикадин илимрин доктор, Нью-Йоркдин ИА-дин академик Икрам Наврузбегов хьтин илимдин къагьриманрихъ галаз танишарзава. Санлай, авторди кхьизвайвал, эхиримжи 50 йисан къене КцIар райондай 150-далай виниз илимрин докторар, 500-дав агакьна илимрин кандидатар акъатнава. Абурукай 20 кас дуьньядин чара-чара уьлквейрин илимрин академийрин академикар я. 40-дав агакьна кцIарви илимрин доторри Россия-дин, Туьркиядин вузра тарсар гузва. ГьакI кцIарвийрихъ Францияда, Англияда, Германияда, Швецияда, Японияда, Китайда, Америкада, Италияда ва маса уьлквейра кIвалахзавай алимарни ава.
Лезгияр илимдал хьиз, поэзиядал, спортдал, военный крарални рикI алайбур я. ИкI тирди «КцIар, кцIарвияр» ктабдини мад гъилера субутзава. «Зарияр» тIвар ганвай кьиле авторди кхьизва: «Икьван гагьди чи республикада XII-XIX виш йисара яшамиш хьайи 170-далай виниз лезги шаирринни кхьирагрин тIварар малум я. 160-дан чIалар чав агакьнава ва чап хьанва. Абурукай 120-дав агакьна сеняткарар кцIарвияр я. И делил асасдиз къачуртIа, КцIар зарийрин ватан я лугьуз жеда». Гьакъикъатдани гьакI я. Гьа инал лугьун хьи, XVI-XIX виш йисара КцIарай кьве чIалал - лезги ва азербайжан чIаларал эсерар тесниф авур 50-далай виниз, кьуд чIалал - лезги, азербайжан, араб ва фарс чIаларал шиирар кхьей 30-далай виниз машгьур шаирар акъатнава. СтIур Далагь, Лезги Агьмед, Эмирали ТIигьир-жалви, Исгьакь эфенди, Эмираслан Гъанидин, Ашукь Ягья, Кесиб Абдуллагь, Нуреддин Шерифов, Забит Ризванов, Байрам Салимов, Лезги Нямет, Расим Гьажи, Асеф Мегьман, Ядуллагь Шейдаев, Келентер Келентерли, Эмир Мустафаев, Седакъет Керимова, Фейруз Беделахтул, Ризван Ризванов хьтин къелемэгьлийри КцIар вириниз сейли авуна. И кьиле авторди сифте яз кцIарви зарийрин сиягь ва шикиларни ганва.
«Кьегьалар» тIвар ганвай кьилини вичихъ ялзава. Ина С.Керимовади лезги халкьдин кьегьалвилин тарихдик кцIарвийри гьихьтин пай кутунватIа къалурзава. 1603-йисуз I Шагь Аббасан кьушунрихъ галаз женг чIугур стIурви Шихим эфенди, 1820-1823-йисара генерал Ермолован кьушунрихъ галаз женг чIугур Ханбутай бег Яргунви, 1837-йисан Къубадин гъулгъуладиз регьбервал гайи Гьажи Мегьамед Хуьлуьхъви, хьиливи Ярали, 1918-йисуз эрмени дашнакар кукIварай Муьгьуьбали эфенди Кузунви, Гьатем агъа ЧIакIарви, вичин тIвар дуьньядин машгьур генералрин сиягьда гьатнавай Магьмуд Абилов, Советрин Союздин Игит Мирзе Велиев хьтин къагьриманрикай ихтилатзава. Санлай, авторди кхьизвайвал, XX асирдин 40-йисарилай инихъ КцIарай 4 генерал, 200-дав агакьна полковникар акъатнава. Дамах кутадай делил я.
Военныйри хьиз, спортсменрини чахъ дамах кутазва. Абурукай са бязибур вири дуьньядиз сейли я: Олимпиядин чемпион Назим Гьуьсейнов, дуьньядин чемпионар тир Камран Мамедов, Тимур Алиханов, Шекерхан Алисманов... Шумудни са спортсменар агакьарнавай Режеблийрин хизандин агалкьунрикай вири дуьньядиз хабар ава.
Ктабдин кьетIенвилерикай садни ам я хьи, авторди сифте нубатда халкьдин адетдинди тир ахлакьдиз генани артух фикир гузва. И жигьетдай ада кьегьалвал, руьгьдин уьтквемвал, мергьяметлувал, яшлу инсанриз гьуьрмет авун, куьмек гун хьтин ерияр эцигзава. Гьа и кардини субутзавайвал, С. Керимовадин цIийи ктаб жегьилар тербияламишун патал тай авачир хьтин кIватIал я.
Ктабдин къиметлувал ва гереклувал и йикъара Баку шегьердин Гь.Сарабскийдин тIварунихъ галай медениятдин имаратда кьиле фейи презентациядини тестикьарна. 300-далай виниз кIелдайбуру автордиз чпин разивал къалурун патал 100-далай виниз цуькверин кIунчIар гъанвай. ЦIудралди инсанри «КцIар, кцIарвияр» кIватIал, гьакIни автордин маса ктабар гьевесдалди къачуна. Республикадин са шумуд телеканалди, 30-дав агакьна газетри ва журналри, интернетдин 20-дав агакьна сайтари и тедбирдикай макъалаяр гьазурна. Са гафуналди, «КцIар, кцIарвияр» энциклопедиядин кIватIал чапдай акъудунихъ галаз алакъалу яз кьиле фейи презентация халисан сувариз элкъвена…
Ктабдихъ галаз алакъалу яз чахъ са тIалабун ава. Малум тирвал, эхиримжи йисара КцIара дагъдин туризм арадал гъун патал гзаф чIехи эцигунар кьиле тухузва. Къвердавай инаг дуьньядин туризмдин меркезрикай садаз элкъведа. ГьакI хьайила, туристриз КцIарикай малуматар гузвай буклетар ва ктабарни герек жезва. Виридалайни хъсан ктаб лагьайтIа, «КцIар, кцIарвияр» я. Гьавиляй ктаб урус ва ингилис чIаларални акъудун чарасуз я.
