Блог

Квахьзава чи хуьрер...


ДАГЪЛАРИН РЕКЬЕР 

    Рекьер гагь кIамарихъ физ, гагь кьакьанриз хкаж жез, гагьни дагъдин синерал аруш жезва. Чархарайни хкатай кьваларай, къацу яйлахрай тIуз кьакьанрихъ физва рекьер. ТIебиатди инриз кьиляй-кьилди иервилер хъичирнава. Дагъларин гьар кукIуш, кьуталрин гьар хъиткьер, гуьнейрин  гьар са хуш тIебиатдин са эсер я. 

     Дерин дерейри, хкатай рагари, харт-харт хьанвай хъиткьерри, гагь-гагь гъвел-гъвел жез рекьел авахьзавай  кьвалари кIвачерик зурзун кутада. Герен-герен  машиндай эвичIна, рехъ къванерикай михьун герек къвезва. Чи рехъ СтIуралайни анихъ - дегь чIаварин шагьид тир Кьуьхуьриз я. 

     Яргъалай вил вегьейла дагъдин кукIвал алай лекьрен муказ ухшар я Кьуьхуьр. Им лугьуз тежедай хьтин иер­вилеринни чандик кичI кутадай гьайбатлувилерин макан я. Кьвал атIана кьве пай хьанвай хьтин кьакьан рагал, дагъдин хкатай хурал кутунва и хуьр. Ингье дагъдин кукIвал ялгъуздиз амай кьуьзуь лекьрен ухшарар атана заз Кьуьхуьрикай. Балаяр яргъариз акъатна, дерт лугьудай касни амачир лекьрен. 

 

АЛУПАНДИН ГЕЛЕР

     Кьуьхуьр КцIарин дегь хуьрерикай я. Ам иридра чкIана, цIийи кьилелай арадал хкайдакай халкьди кьисаяр рахада. Вичихъ гзаф агьалияр авайвиляй са хуьр бес тахьана, инсанри кьвед лагьай хуьруьн бине кутур, гьавиляй «Кьве хуьр - Кьуьхуьр» хьиз сейли хьайи ина Манашар, ЖибетIар, Кериманбур, БацIияр, ТугъацIар, Даманбур хьтин сихилар авай. Са береда хуьруьхъ авадан чилер, мублагь никIер, генг яйлахар авай. Ина суьруьйринни нехиррин и кьил а кьил авачир. Са береда 100 кIвал авай и хуьре. Алатай асирдин 80-йисарилай инай инсанар куьч жез гатIумна. Дагъдин хуьр хуьн патал герек тир кьилин шартI – рехъ тухун Совет гьукуматдивай кьилиз акъудиз хьанач. Гьавиляй чилер, кIвалер туна яргъариз акъатун вердиш кьуна инсанри. 

    Кьуьхуьрвийрин гзаф хизанри КцIар райондин Кьуьхуьруба хуьре бине кутунва. КцIар, Сумгаит, Баку хьтин шегьерриз акъатнавайбурни ава. Са кьве кас гагь-гагь рекьер алатна хуьруьз хкведа. Амайбуру лагьайтIа, хуьр рикIелай алуднава. Гила кьуд пад иеси амачир салар, цан цазмачир генг чилер я. Кьуьхуьр акваз-акваз хуьрерин жергедай хкатзава.

     Кьуьхуьрин патарив кутунвай, гек­тар­ралди чилер кьунвай сурари ха­зарри, монголри, фарсари, урусри чи чилерал вегьиникай шагьидвалзава.  Хуьруьн тарихри Алупандин (Къаф­къаздин Албаниядин) девир­рихъ ялзвайдакай адан мискIиндин цларик квай къванери шагьидвалзава. Ви­чихъ кьве виш йисалай виниз тари­хар авай и мискIин хуьруьн виридалайни кьакьан, пак чкадал хкаждайла, устIарри адан цларик винел ракъинин лишанар алай, нехишрив атIанвай куьгьне къванер кутун рикIелай ракъурначир. МискIиндин цлар элкьвез-элкьвез рагарин кIусарикайни дагъдин къванерикай эцигнава. Кьве виш касдивай регьятдиз капI ийиз жедай и мискIиндин кьуд пипIе авай кьакьан, зурба куьшуьйра ктабар хуьдай лугьуда. Ахпа дин виляй вегьей вахтар алукьна ва и пак чкани виляй вегьена.

      Хуьре кьуд пIир ава. Абурукай кьилинди «Ирид стхадин пIир» я. Къвал-къвала аваз экъечIнавай кьве иер тарцин – кьакьан буйдин дендедин тарарин такабурлувили инсан гьейранарда. Дагъдин хурал, тIебиатдин ихьтин шартIара и тарар экъечIун аламатдин кар я.

     «Ирид стхадин пIир» - кьуь­хуьр­вийрин виш йисарин чирхчир - дердинин дарман, начагъвилер сагъардай лукьман, рикI аладардай дуст я. Кьвед-пуд  хизан амай, духтур авачир и хуьре чара атIайла, куьмекдай кас тахьайла маса гьиниз фида кьван? 500 йисалай виниз я и пIирен тарари шумудни са инсанрин тIалариз чара ийиз. 

 

  КЪУЛАРИН ЦIУГЪ

     Хуьруьз гьахьун кумазни кьуд патахъай сефилдиз килигзавай чкIай кIвалери рикI тIарна зи. Абурун уьцIвенвай цлари, ацахьнавай паруй­ри, гум акъатзавачир гурмагъри, туьх­венвай къулари, вергерини сер­кIвери кьунвай гъенери ифирна зун. Экв амачир дакIарри рикIин гъал атIана зи. Эгь, ина зав чIал ахъайна къулар рахана. Чимдай кIвал, агуд­дай хизан амачир лезги къулар. ЧкIанвай цларикай хкатнавай и къу­лар гараривайни хараривай чу­кIуриз хьанвач. На лугьуди, накь эцигнавайбур я абур. «Зав чим гума, зун туьхьуьрмир! Захъ такьат кума, зун чукIурмир!» лугьуз цIугъзавай къулари. 

 

 ЭКВ ХУЬЗВАЙБУР

     Вуч хъсан я хьи, ина санизни куьч тахьана ватан хуьзвай са шумуд хизан ама. Абурун дехмейри, и къени инсанрин кесиб гьалари къалабулух кутуна захъ. XXI асирда ихьтин гьалара кьил хуьзвай, аямдилай гуьгъуьна амай и инсанри зи цифеди кьунвай фикирриз нур хъичирна. «Вуч хъсан я хьи, и хуьруьн пер хаз тазвачир, ам чукIуникай, чилин винелай адан гел квахьуникай хуьзвай кьуд хизан ама ина», - лагьана фикирна за.  Хайи чилер хуьзвай, ватандин таъсиб чIугвазвай и инсанрикай лезги кьисайрай атай хьтин кьегьалрин ухшарар атана заз.

     Абурукай сад Къарабег Али­мегьа­медан хва Селимов я. Баку­дин Гьукуматдин Университет акьал­тIарайдалай кьулухъ са шумуд йисуз юриствиле кIалахай, ингье са бязи гьахъсузвилер эхиз тахьана хайи хуьруьз хтай, ина лежбервилив кьил хуьзвай и савадлу, шаирдин рикI авай, тIебиатдал ашукь кас къе гзафбуруз ватан хуьзвайбурун чешне хьиз къалуриз жеда. 

     27 йис я ам хуьруьн чкIай мектебда текдиз яшамиш жез. Са береда адан чIехи бубади - Къарабег Селимова вичин харжидалди эцигиз тур и мектебди адаз хайи кIвал эвез ийизва.  Дагъустандинни Къубадин медресайра чирвилер къачур Къ.Селимов Азербайжанда Ленинан ордендиз лайихлу хьайи сад лагьай муаллим тир. СтIурани Кьуьхуьра муаллимвал авур ам 1947-йисуз «Азербайжан Республикадин лайихлу муаллим» гьуьрметдин тIварцIиз лайихлу хьанай. 69 яшинда аваз Кьуьхуьриз хтайла агъсакъалди вичин харжидалди ина мектебдин дарамат эцигиз тунай. 

     Виш йис инлай вилик эциг­навай и мектеб гила тек са гара­рикайни харарикай ваъ, гьакIни ял­гъуз­виликайни къайгъусузвиликай чкIизва. Эхь, аялар амач и мектебдин ракIарар ахъайдай. ЧIехи хуьре тек кьве кIелзавай аял ама, гьабурни СтIуррин мектебдиз физва. 

     Хуьруьн экв хуьзвайбур мадни ава. Дагъларал кьару, такабурлу ин­сан тир Лукьман Мирзебаладин хва Тамазанов гзаф йисара Урусатдин чара-чара шегьеррилай цIар яна 10 йис вилик вичин хизанни га­лаз бубадин ватандиз хтана. Гуьл­нарадихъ галаз санал хизан туькIуьрай абурухъ пуд велед ава: Энтигъа, Эсмира ва Наил. 

     Давыдовар хуьруьн чIехи сихил­рикай я. Алиман ругуд хцикайни кьве рушакай Кьуьхуьре тек кьвед ама – Азимни Жавид. Азима вичин уьмуьр­дин юлдаш Зилфирадихъ галаз санал кьве велед – Рагьиматни Этибар ина чIехи авунва. Руш гъуьлуьз ганва, гададиз мехъерар ийиз гьазур хьанва. Ингье мехъерилай кьулухъ жегьилар Кьуьхуьрубадиз куьч жеда, ина абуруз кIвал эцигнава.

     Жавидахъни Сами­ра­дихъ ла­гьай­тIа, пуд аял ава. Абурни куьч хьунин гьавада ава. Вучиз лагьайтIа  чIехи аял тир Элдениза къведай йисуз СтIура 8-синиф куьтягьайла адавай ина кIелун давамариз жедач. 

 

РГАЗВАЙ БУЛАХ

     Чпин ризкьи четинвилелди къа­занмишзавай, йикъа са шумудра гьава дегиш жезвай дагъларин гзаф залан шартIара хеб-мал хуьзвай, векь-алаф балкIандин фургъундив ялзавай, къула кьук курзавай, чай, хуьрек и цIал чразвай, герек тир затIар къачун патал СтIуриз физ-хквезвай и инсанар гзаф викIегьбур я. Зи рикI ина гзафни-гзаф тIарай мадни са кар хьана. Рушарини сусари  йикъа са шумудра хуьруьвай кьве километр кьван яргъа авай «КIамун булахдин» яд ялзавай.

Ина мад са булах ргазвайди вилералди акуна заз - элдин шаир, вичин 80 йис хьанвай Къаяханум Зербалиевади са ялце шумудни са баядар хуралай кIелна заз. Арада вичин шииррални илигна бадеди. Адан иер цIарарай Кьуьхуьрал гьейранвал кIвахьзавай.

     8 аял чIехи авур и дишегьлиди  вичин хва Гьуьснеддинан хизан­дихъ галаз яшамишзава. Абур Кьуьхуьрубадиз куьч хьанватIани, гьар гатфариз и дагъларин макандиз хкведа, зулалди ина чпин адетдин кар-кеспидихъ гелкъведа. Гуьснеддинни вичин диде хьиз гьейран я и чилел. Вичин пуд хвани зегьметдал рикI алаз чIехи авунва ада.

 

ЗУН МАДНИ ХКВЕДА

     И хуьруьн инсанрин иер акунри, иллаки расу чIарарин, цIару вилерин аялрин дидед чIалал билбилди хьиз рахунри рикI ахъайна зи. Абурун лезги чIалалди дамахуни руьгь кутуна захъ. Ина вирибурун - чIехиданни, гъвечIиданни тини халкьдин руьгьдив ишиннава. Ина заз икьван гагьди ван тахьай хьтин зурба зарб лугьунар  ван хьана.  Лугьуз тежедай хьтин руьгь кутуна абуру захъ.

     Им са масакIа хуьр я: кьуд пад чкIаяр ятIани, са шумуд дехмедин гурмагъдай гум акъатзамай, тупIарив гьисабиз жедай кьван аялар авай, кьуьзуьбур амачир секин хуьр. Хуьре анжах кьве жегьил авай: иер, акьуллу Энтигъани Этибар. Гьабурунни сад-садал рикI ацукьнавай. Вуч хъсан я хьи, мукьвара абуру мехъерарда. Завай а мехъерик тефена акъвазиз женни? 

    И инсанрин гьар сада зи рикIе квахь тийир гел туна. Им акI лагьай чIал я хьи, зун и хуьруьз мадни хкведа. Вучиз лагьайтIа им тай авачир макан я – лекьерин макан.


Сайт сделан в A2Studio